Gdy przyjrzymy się książkom i artykułom, które napisał polski uczony Jan śniadecki to jedną z pierwszych rzeczy jaką można dostrzec jest ich tematyczna różnorodność. W zbiorze tym znajdziemy publikacje z wielu dziedzin, począwszy od matematyki, astronomii, geografii po historię, edukację i filozofię. Zainteresowania i wiedza Śniadeckiego takie właśnie były – różnorakie i rozległe.

Uczony z przeszłości 

Jakich wielkich badacz z przeszłości kojarzymy?  Czym oni się zajmowali? 

Arystoteles – pierwszy wśród starożytnych, greckich uczonych. Kojarzy się głównie z filozofią. Ale przecież swoje rozważania filozoficzne łączył w doskonały sposób z astronomią, fizyką czy biologią. Nie wszystkim pewnie jest wiadomo, że jego prace o życiu zwierząt stanowiły główne dzieło biologiczne przez setki lat, aż do XVI wieku.  

Awicenna – kolejny przykład wszechstronnego uczonego, tym razem z wieków późniejszych niż Arystoteles, bo z czasów około roku tysięcznego naszej ery. Ten perski mędrzec znany jest jako autor ponad 400 książek przede wszystkim z zakresu medycyny. W tym katalogu można jednak odnaleźć też pozycje dotyczące filozofii, przyrody czy kosmologii. Geologom na przykład znany jest Awicenna jako autor stosowanej aż do XVIII wieku klasyfikacji minerałów. 

Oczywiście takim wielowymiarowym twórcą i badaczem jest Leonardo da Vinci. Bez problemu – obok jego działalności artystycznej można wymienić studia z zakresu anatomii, inżynierii i wynalazków, wojskowości, architektury, hydrologii itd. 

A Polacy? Czy dawni uczeni z Małopolski, Mazowsza, Kujaw i innych regionów także mieli bardzo różnorodne zainteresowania? 

Weźmy za przykład chyba najbardziej znaną postać, żyjącego w tych samych czasach, co Leonardo – Mikołaja Kopernika. Jego powszechnie znane naukowe zasługi dotyczą astronomii. Ale przecież nie trzeba głęboko penetrować biografii Kopernika, by odkryć, że interesował się on też matematyką, kartografią i ekonomią. Z tą ostatnią dziedziną kojarzą się prace Kopernika o systemie finansowym w kraju (Traktat o monetach). 

Innym doskonałym przykładem narodowego polihistora jest jeden z Wielkich Małopolan – Jan Brożek. Ten autor pierwszych na ziemiach polskich podręczników arytmetyki oprócz wiedzy matematycznej pokazywał w swych książkach także znajomość astronomii, historii sztuki i medycyny. 

Jan Brożek

Polihistor, polimat a może omnibus 

Czy ktoś tu napisał polihistor? Tak, to słowo może opisać nie tylko postać Jana Brożka, ale też każdego z wymienionych uczonych i wielu innych. Takimi wszechstronnymi badaczami i autorami byli w starożytności Eratostenes i Pliniusz Starszy, a w czasach nam nico bliższych Galileusz, Newton czy Thomas Young – lekarz, fizjolog i… współodkrywca znaczenia egipskich hieroglifów.  

Gdyby dokładniej przyjrzeć się sylwetkom dawniejszych uczonych, to większość z nich prezentowałaby takie właśnie polihistoryczne podejście. Naukowcy z dawnych czasów interesowali się światem w większej całości, umieli przy tym ogarnąć umysłem wiele dziedzin też dlatego, że nie były one zbyt rozbudowane, zbyt szczegółowo opisane i analizowane. Nauka dopiero się rozwijała. 

W tym miejscu dochodzimy do drugiej połowy XIX wieku. To wtedy nauka zaczęła się mocno specjalizować. Trudno było silniej zaangażować się w odkrycia i badania z różnych, często odległych od siebie dziedzin. Oczywiście także naukowcy bardziej współcześni mają liczne zainteresowania, ale praca naukowa, badania, odkrywanie to już domena specjalizacji. Ani czas, ani przeogromna ilość zgromadzonej wiedzy nie pozwalają z powodzeniem aktywnie pracować w wielu różnorodnych dziedzinach. Polihistor to postać naukowca przeszłości.  

Słowo to pochodzi z języka greckiego i oznacza człowieka, który wiele wie. Zastąpić go możemy – znaczącym to samo – słowem “polimat” lub pokrewnymi określeniami “człowiek renesansu” albo “omnibus” (uwaga nie chodzi o autobus jadący we wszystkich kierunkach;). W języku polskim możemy tez używać rzeczownika “polihistoria” oznaczającego zbiór wiadomości z różnych dziedzin. 

Śniadecki studiuje, wykłada, eksperymentuje i pisze 

Żyjący w latach 1756-1830 Jan Śniadecki był jednym z ostatnich wielkich polihistorów w dziejach polskiej nauki. Spróbujmy to udowodnić. Oto migawki z jego naukowej kariery.

W 1775 roku Śniadecki uzyskał magisterium z nauk wyzwolonych i doktorat filozofii. Od roku następnego pracował w Akademii Krakowskiej jako profesor algebry, dając pierwsze wykłady tego niemal nieznanego wówczas w Akademii przedmiotu. Od 1777 roku był profesorem Szkół Nowodworskich, gdzie wykładał ekonomię, logikę, mechanikę, hydrostatykę, hydraulikę oraz naukę o zachowaniu zdrowia.  

Potem wyjechał zagranicę. W Niemczech i Niderlandach studiował fizykę, chemię i historię naturalną, a następnie kontynuował studia matematyczne w Collège de France w Paryżu. Pod okiem francuskich uczonych rozpoczął również studia nad astronomią.  Podczas pobytu w Paryżu poznał ówczesny stan wiedzy matematycznej i astronomicznej oraz najlepsze metody badawcze, jakimi posługiwali się uczeni. Poza matematyką i astronomią Śniadecki zajmował się tam też nauką chemii, fizyki, studiami nad językiem i literaturą francuską, wynosząc, prócz pogłębionej wiedzy matematycznej i astronomicznej, duże wykształcenie ogólne.  

W 1784 r. Jan Śniadecki wraz z Janem Jaśkiewiczem, Janem Szasterem i Franciszkiem Scheidtem przeprowadzili w Krakowie pierwsze na ziemiach polskich i drugie na świecie (po braciach Montgolfier we Francji – 1783 r.) próby lotów balonów na ogrzane powietrze. 

Kilka lat później dzięki inicjatywie Jana Śniadeckiego otwarto uniwersyteckie obserwatorium astronomicznego na terenie Ogrodu Botanicznego. Wykorzystano w nim instrumenty wybrane i sprowadzone przez Śniadeckiego z Anglii.  

Wśród wielu jego dzieł wyróżnić można takie tytuły jak: Rachunku algebraicznego teoria przystosowana do linii krzywych (1782),  Jeografia, czyli opisanie matematyczne i fizyczne ziemi (1803), Filozofia umysłu ludzkiego (1823). Był członkiem rzeczywistym Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk oraz członkiem korespondentem Rosyjskiej Akademii Nauk w Petersburgu.  

W uznaniu zasług jego imieniem nazwano planetoidę 1262 Sniadeckia oraz krater na Księżycu. 

Czy był Śniadecki wszechstronnym uczonym? Czy był polihistorem? Nie ma chyba co do tego wątpliwości.