Pogoda dopisywała. Była późna wiosna 1869 roku. Ludzie licznie przybyli do kościoła w Odporyszowie. Tym bardziej, że w okolicy rozeszła się wiadomość, że Jan Wnęk znów będzie latał. Teraz niecierpliwie wypatrywali, kiedy zobaczą go na wieży. Po chwili na rusztowaniu zarysowała się sylwetka Wnęka i dobrze widoczne w odległości skrzydła. Po krótkim wahaniu skoczył i poszybował. Wtedy jeszcze ani on sam, ani nikt z obserwujących, nie przypuszczał, że będzie to ostatni lot.

Czy tak mogło to wyglądać? Trudno dzisiaj ocenić. Jednak w pamięci mieszkańców Odporyszowa Jan Wnęk występuje jako ten, który nie bał się marzyć o lataniu. To tutaj, w tej niewielkiej miejscowości położonej kilkadziesiąt kilometrów na północny zachód od Tarnowa, Jan Wnęk żył i tworzył. Tutaj też miał urzeczywistnić swoje marzenie konstruując własnoręcznie skrzydła, na których wykonywał loty ślizgowe. Lot rozpoczęty z wieży kościoła w maju 1869 roku, według relacji zakończył się fatalnym upadkiem i obrażeniami, które doprowadziły niebawem do jego śmierci.

Z uwagi na brak dokumentacji tych wydarzeń, niektórzy podchodzą do jego lotniczych dokonań z dużą rezerwą i traktują je raczej w kategoriach legendy. Jednak o tym, że ten człowiek rzeczywiście żył i tworzył świadczą dzieła jego rąk – rzeźby zgromadzone w odporyszowskim sanktuarium. I chociaż do dzisiejszych czasów zachowała się tylko część z nich, przypominają o Janie Wnęku, a jego historia może rozpalać wyobraźnię i ciekawość.

Od cieśli do artysty

Jan Wnęk miał tę umiejętność, że kawałkom drewna potrafił nadać kształt, jaki tylko zapragnął. Początkowo uczył się zawodu, aby wykonywać prace stolarskie. Z czasem jego talent objawił się również w rzeźbiarstwie. Z drewnianych pni wyciosywał figury świętych, aniołów, sceny biblijne. Jan Wnęk pochodząc z rodziny chłopskiej miał ograniczone możliwości kształcenia i rozwijania swojego talentu artystycznego. Tym bardziej może zaskakiwać, że rozwinął umiejętności rzeźbiarskie na poziomie znacznie przekraczającym to, co zwyczajowo przyjęło się nazywać sztuką ludową. Osiągnął to głównie dzięki swojej pracowitości i zdolności obserwacji.

Jednak nie bez znaczenia było również wsparcie ze strony księdza Stanisława Morgensterna – ówczesnego proboszcza parafii w Żabnie. To właśnie z jego inicjatywy w odporyszowskim kościele podlegającym parafii miały zostać przeprowadzone konieczne remonty. Jan Wnęk po przybyciu do Odporyszowa początkowo został zaangażowany do tych prac. Dzięki pracowitości i dużym uzdolnieniom zyskał uznanie proboszcza. Co więcej ksiądz Morgenstern marzył o uświetnieniu otoczenia kościoła o rozlokowane na tym terenie kaplice. Ważnym elementem ich wystroju miały się stać rzeźby przedstawiające sceny religijne. I to właśnie w osobie Jana Wnęka znalazł kandydata, który w jego opinii, mógł podołać temu zadaniu.

Na zlecenie księdza Morgensterna, Jan Wnęk rozpoczął pracę nad ozdobieniem rzeźbami 52 kaplic znajdujących się w otoczeniu kościoła.

Na przestrzeni kolejnych lat, przy pomocy lokalnych cieśli wspierających go w tym zadaniu, Wnęk wykonał imponującą liczbę figur drewnianych przedstawiających sceny z życia Świętej Rodziny, męki i zmartwychwstania Chrystusa,

a także postaci świętych. Według szacunków ich liczba mogła sięgać nawet 200 czy 300 figur. Kilkadziesiąt zachowanych do dnia dzisiejszego znajduje się w Muzeum Parafialnym im. Jana Wnęka w Odporyszowie.

Marzenie o latającej maszynie

Wnęk nie ograniczał się jedynie do działalności rzeźbiarskiej. Według zachowanych na jego temat podań jest on również postacią kluczową dla dziedzictwa lotniczego. Jako jeden z pierwszych ludzi na świecie miał wykonywać długie loty na skonstruowanych przez siebie skrzydłach. Przypisuje mu się wielokrotne loty ślizgowe wykonywane w latach 1866 – 1869. Jeden z takich lotów w 1869 roku zakończył się dla Wnęka tragicznym upadkiem, który doprowadził do jego śmierci. Było to na długo przed dokonaniami Ottona Lilienthala, który okazał się człowiekiem nie tylko pomysłowym, ale też przezornym. Oprócz tego, że wykonywał loty na skonstruowanej przez siebie lotni, zadbał również o to, aby fakt ten został należycie udokumentowany. Dzięki temu zachował się w pamięci współczesnych i przyszłych pokoleń.

Wnęk miał mniej szczęścia lub wykazał się mniejszą zapobiegliwością w zakresie dokumentowania swoich osiągnięć. Nie zachowały się żadne rysunki konstrukcyjne skrzydeł nazwanych lotami, same skrzydła ani fotografie uwieczniające moment lotu. Wzmianki o artykułach w XIX wiecznej prasie codziennej o lotniku z Odporyszowa są trudne do weryfikacji, ponieważ nie padają w nich konkretne tytuły czasopism ani daty, kiedy wiadomości te miałyby się ukazać. Podobnie informacja o wzmiance w Kalendarzu Krakowskim z 1867 roku wydaje się nie znajdować potwierdzenia. Oczywiście nie świadczy to, że takie źródła nie istnieją. Może po prostu czekają na odnalezienie.

Historię Jana Wnęka uwiecznił i na szerszą skalę rozpropagował prof. Tadeusz Seweryn. (Rozdział “Chłopscy potomkowie Ikara” w książce “Technicy i wynalazcy ludowi” – link).

W latach 30 XX w. prowadził on badania etnograficzne, podczas których od mieszkańców Odporyszowa zebrał relacje, że pamiętają o lotach Wnęka.

Od tamtej pory historia domorosłego lotnika fascynowała pasjonatów lotnictwa i niekiedy była przypominana. Świadczą o tym na przykład artykuły ukazujące się od czasu do czasu w prasie branżowej (np. artykuł z czasopisma “Skrzydła i motor”, 1951, nr 11, str. 166 (str. 6 w pliku)); bazujący w głównej mierze na tekście Tadeusza Seweryna) lub wzmianki w lokalnych współczesnych gazetach.

Mimo braku jednoznacznych dowodów na jego osiągnięcia, Wnęk jest upamiętniany w Odporyszowie jako jeden z prekursorów lotnictwa. A pytanie, czy rzeczywiście wyprzedził innych pionierów lotnictwa, wciąż pozostaje aktualne.

Autor:
Gabriela Zielińska

Współpraca:

Wiele instytucji, organizacji i indywidualnych pasjonatów zbierało oraz opracowywało informacje na temat Jana Wnęka i jego działalności. Poniżej zamieszczamy małe kompendium treści dostępnych on-line. Jeśli zainteresowała Was ta postać – zachęcamy do zapoznania się z informacjami źródłowymi, które posłużyły jako baza wiedzy do przygotowania powyższego tekstu.

Zasoby on-line do zobaczenia i przeczytania

1. Materiały opracowane przez Małopolski Instytut Kultury w Krakowie:

• • Materiały przygotowane z okazji Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego:
  • Teksty o Muzeum Parafialnym im. Jana Wnęka i kościele w Odporyszowie – edycja 2024
    oraz edycja 2009
    
  • Opowiadanie Radka Raka ze zbioru “Nic dziwnego” towarzyszącego tegorocznej 26. edycji Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego.
  • Animacja pt. “Poświst” 
  • Obiekty sfotografowane w ramach projektu Wirtualne Muzea Małopolski:
    Rzeźba Jana Wnęka przedstawiająca proroka Symeona
    Rzeźba Jana Wnęka przedstawiająca postać męską 

2. W kolekcji Muzeum Etnograficznego w Krakowie znajduje się model skrzydeł Wnęka. 

3. Prezentacja multimedialna o Janie Wnęku przygotowana przez Muzeum Etnograficzne w Krakowie.

4. Artykuł o Janie Wnęku opracowany przez Muzeum Lotnictwa Polskiego

5. Informacje o Muzeum Parafialnym im. Jana Wnęka umieszczone na stronie parafii w Odporyszowie.

6. Opis Muzeum Parafialnego im. Jana Wnęka na Oficjalnym Portalu Turystycznym Województwa Małopolskiego.

7. Kościół w Odporyszowie został uwieczniony w ramach projektu Świątynia 3D. Na zamieszczonym tam filmie można zobaczyć bryłę kościoła, jego najbliższą okolicę oraz odbyć wirtualny spacer po wnętrzu świątyni.

8. Album “Jan Wnęk. Między niebem a ziemią” wydany przez Fundację Demos dostępny jest w wersji cyfrowej.